EBCED HAKKINDA

EBCED HAKKINDA

İslamiyet’in kabulünden ve Arabistan'da Hint sayıları kullanılmaya başlanmadan önce hesap yapabilmek için harflerin rakam olarak kullanıldığı bir sayı sistemidir. Çağdaş ondalık sayı sistemi olan Hint sayıları çıktıktan sonra ebced terk edilmiştir.

Hâdiselerin vukuu zamanının tesbiti için harflere izafe olunan kemiyete denilir. Yahut diğer bir tarif ile, bir hadiseyi tevrih için kullanılan ve rakamları harften ibaret olan bir hesaptır. Buna "hesâb-ı cümel" de denilir.
Arap ebcedinin İberî ve Aramî elifbasından alındığına şüphe yoktur. Fakat Araplar, diğer Sami lisanları bilmedikleri ve Araplıklarıyla iftihar ettikleri cihetle bu sekiz kelimenin menşei hakkında hurâfî bir takım tevile girişriler. Mesela bu kelimeden altısının (Meyden) hükümdarlarından altı kişinin adı, yahut altı şeytanın veyahut hafta günlerinin ismi olduğunu söylerler.1 
Bizzat Arap nahivcilerinden "Müberred" ve "Seyrafi" gibi anlayışlı alimler, bu tefsir ve tevillerin hurâfî olduğunu, ebcedi teşkil eyleyen kelimelerin fi’l-asl ecnebi bulunduğunu söylemişlerdir. Sonraları bu kelimeler muska, vefk gibi şeylerde kullanılmış ve her birine adedî bir kıymet verilmiştir. Yahudilerin Uhud-ı Kadîm Tefsirinde bu harfleri bu suretle kullandıkları görülüyor.

Arap alfabesiyle yazılan bir yazıdaki harflerin sayısal değerlerinden (cifr) tarih bilgisi gibi gizlenmiş bilgileri çıkarmaya yönelik çalışma yapanlar da olmuştur. Alfabenin her harfine bir sayı değeri vermek; ve bir kelimeyi oluşturan harflerin toplam sayı değerini, anlatılmak istenen bir olayın tarihine denk düşürmektir. Böylece, ebced hesabıyla belirli bir tarihi anlatan kelimelere veya satırlara baktığımızda karşımızda herhangi bir rakam göremeyiz; kâğıdı, kalemi de ele alıp o kelime veya satırın her harfinin sayı değerini özel şekilde birleştirerek sonucu bulmamız gerekir.
Ebced hesabında harflerin sayısal değerleri Arap alfabesinde sıraya göre değil, İbranice ve Süryanice'deki sıralamaya göredir. Ebcede göre harflerin sırası ve değerleri şöyledir:


Bu harflerin tekabül ettiği değerleri bir arada özel sekilde birleştirerek bir olayın oluş tarihini belirtmeye 'ebced hesabıyla tarih düşürmek' veya daha kısaca 'tarih düşürmek' adı verilir. Ancak bu birleştirme bazan karmaşıktır ve tarih düşürmenin çeşitli değişik yöntemleri ve yolları vardır. Bunların en önemlileri şunlardır:

a: Tarih-i tam: Bir mısra ve beyitin bütün harfleri (tam olarak) hesaba katılır. Örneğin Sururi bir ayyakkabı hırsızının camiden yalınayak kaçışına tarih düşürmesi şöyledir:
Gelmiş idi cami‘e bir bi-namaz
Sârik imiş kim yiye yazdı dayak
Söyledi târihini kayyim anın
Kaçdı pabuç hırsızı yalın ayak
Son mısranın bütün harflerinin değerleri toplanınca 1212 sayısı elde edilir. Bu sayı 'tarih-i tam' yöntemine göre elde edilmiş olan Hicri tarihdir.

b: Mücevher: Bir mısranın veya beyitin sadece Arap alfebesinin noktalı harflerinin hesaba katılması ile tarih düşürülmesidir. Buna 'cevher', 'cevherin', 'mu'cem' ve 'menkut' adları da verilir ve tarih düşüren kimse bu kelimelerden birini şiirinde kullanmak suretiyle tarih düşürme türüne işaret düşer. Yine Sururi'den
Güş iden tarihi menkutum güler ahvâline
Kıldı Vehbi nüş-i sebha ile kendin maskara
beyitinin son mısraında bulunan noktalı Arapça harflerinin değerlerinin toplamı 1204 olur ki bu Vehbi'nin kendini maskara ettiği tarihi verir.

c: Tarih-i muhmel: Bir mısranın veya beyitin Arap alfebesinin sadece noktasız harflerinin hesaba alınması ile elde edilir. Örnek Sururi'nin şu mısraıdır:
Fer verir mihr ile Galib gibi paşa sadre
Noktasız Arapça harflerin değerlerinin toplamı 1239 olur ve bu Galib Paşa'nin sadrazam olduğu Hicri yıl tarihidir.

d: Du'ta tarih düşürme: Bir beyitin her iki mısraında da ayni tarih bulunur yani iki değişik şekilde tarih düşürülür. Örneğin
Ben de Nevres söyledim sal-i zafer tarihini
Kal'a-i Sivastopol alındı seyf-i harb ile
Burada 'tarih-i tam' usulu kullanılarak birinci mısradaki harf değerleri 1271 tarihini verir ve yine ayni usulle ikinci mısra da 1271 tarihini gösterir.

e: Lafzen ve manen tarih düşürme: Bu usulde hem olayın açıkca tarihi söylenir ve hem de 'tarih-i tam' usulu ile tarih düşülür. Örneğin tarihci Hakim Efendi Hicri 1168'de soğuktan Haliç'in donması üzerine düşürdüğü tarih
Buz üstünden geçen geldi bana yaz dedi tarihin
Deniz altmış sekizde dondu buzdan ben-deniz geçtim.

f: Tamiyeli tarih düşürme: Bu usulde bir mısradaki Arapça harflerinin ebced değerlerinin toplamı bazan belirtilmek istenilen tarihten noksan veya fazla olabilir ve bu noksanlık ve fazlalık bir bilmece gibi beyitten ortaya çıkarılması gerekir. Yine Sururi'nin bir dörtlüğünü örnek verelim:
Nice kendi gibi iri sıçanı
Bir ısırmakla iki böldü kedi
Kuyruğu dikti dedim tarihin
Farenin hasretinden öldü kedi
kıtasının dördüncü mısraı kedinin ölüm tarihini vermektedir. Burada 'tarih-i tam' usulu ile ebced hesabı şöyle yapılmıştır: farenin: 80 + 1 + 200 + 5 + 50 + 20 = 356 hasretinden: 8 + 60 + 200 + 400 + 50 + 4 + 50 = 772 öldü: 1 + 6 + 30 + 4 + 10 = 51 kedi: 20 + 4 + 10 = 34 Bu sayıların toplamı 1213 yapar. Ancak 'kuyruğu dikti' cümlesi bunu değiştirir. Dikilmiş kuyruk 1 değerde olan elif harfini ifade ettiği için, bu toplam sayıya 1 ekleneceğini ima edilir. Böylece kedinin ölüm yılı için düşürülen tarih, 'tarih-i tam' değerinden 1 fazla olarak 1214 olur.

'Ebced hesabıyla tarih düşürme' usulünde bir de 'lugazli tarih düşürme' yöntemi vardır. 'Lugazli tarih düşürme' usulünde tarih bilmeceli (lugazlı) olarak ortaya çıkar ve harflerin ebced hesabı sayı değerleri kullanılmayabilir. 

Örnek:
Bir, iki, iki delik
Abdulmecid oldu melik
Şair veya ebced-han (ebced söyleyen kimse), beytin ilk mısraında lugazlı (bulmacalı, bilmeceli, şifreli ve esprili) bir tarih düşürme sanatı sergilemiştir: Bir (1), iki (2), iki delik (55), yani 1255. İlk mısradaki iki delik sözü, iki tane ortası delikli sifir gibi yazılan Arapça (ve elbette Osmanlıca) sayı olan 55 rakamına işaret etmekte ve ikinci mısra ise olayı haber vermektedir. Böylece Sultan Abdulmecid'in tahta çıkışına Hicri Takvim'e göre 1255 olarak tarih düşürülmektedir.

Bu ince yöntem, çeşme, cami, medrese, han, hamam, kale, mezar... kitabelerinde; birçok tarihî olayın, kitap telif ve istinsahlarının, şahısların doğum ve vefatlarının tesbitinde o kadar çok kullanılmıştır ki, ebced hesabını bilmeden onları anlamak ve onlardan faydalanmak imkânsız hale gelmiştir.

1) Ebced Maddesi, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt 1, s.493